Boek ‘Wij mochten er niet zijn’ over vermoorde Elly uit Lienden

LIENDEN • De 4-jarige Elly Frank werd op 11 september 1942, tijdens de Tweede Wereldoorlog, in Lienden door de burgemeester en een politieagent opgehaald. Het meisje werd overgedragen aan de Duitse Sicherheidsdienst en vervolgens naar kamp Auschwitz vervoerd. Daar werd zij op 17 september vermoord. Annemarie Walravens uit Lienden schreef een boek over het wel en wee van de familie Frank in die periode.

Het was de in 2013 overleden Hannes van den Hatert die Annemarie Walravens, destijds leerkracht op de Burgemeester Kampschool, attendeerde op het verhaal van haar school. “Hij zei: burgemeester Kamp heeft in de Tweede Wereldoorlog een Joods meisje weg laten voeren”, aldus Walravens. “Ik zei: Is dat echt waar?”

De Sterappel
Annemarie Walravens ging de maandag erop naar Kees de Jongh, het hoofd van de school, om te vragen of Hannes’ verhaal klopte. De Jongh bevestigde het verhaal. “Ik ben dat toen gaan onderzoeken en we hebben in dat jaar drie dingen gedaan. We hebben ervoor gezorgd dat onze school een andere naam kreeg, De Sterappel, ik heb voor de kinderen een lesbrief gemaakt én we zijn gaan denken: Kunnen we iets doen voor dat meisje?”

“We hadden als school iets van 800 euro gespaard en toen hebben we gezegd: Daar kunnen we misschien iets mee”, vertelt Walravens. “Toen hebben we een plaatselijke beeldhouwer gevraagd een beeldje van Elly te maken. Dat deed hij en het is bij de school geplaatst.” Het beeldje werd op 14 april 2010 onthuld door Klaas Tammes, destijds burgemeester van de gemeente Buren.

Onderzoek
Annemarie Walravens ging intussen op onderzoek uit. Zij wilde het ware verhaal over Elly Frank boven water zien te krijgen. “En toen ik met pensioen was dacht ik: Nu heb ik tijd om over haar een boekje te schrijven. Voor kinderen vooral, want kinderen van een jaar of twaalf zijn ontvankelijk voor dit soort dingen. En ze moeten leren niet te discrimineren. Ik heb dit boek niet geschreven omdat ik publiciteit wil of geld wil verdienen, maar omdat dit voor kinderen zo’n passend verhaal is. Zo leren ze wat de consequenties zijn als je mensen aan de kant gooit. De titel is ook, omdat ze dood werden gemaakt, ‘We mochten er niet zijn’. Ze mochten er niet alleen niet zijn van de Duitsers, maar ook niet van veel Nederlanders. Antisemitisme was en is er nog altijd. En dan denk je: In wat voor wereld leven we?”

Drie versies
Voor haar boek interviewde Annemarie Walravens onder meer de nu 103-jarige Liendense Judith van Schaik, die destijds voor Elly zorgde. Een andere belangrijke bron was Elly’s nog levende pleegzusje Liesje. Uiteindelijk kwam uit die gesprekken het juiste verhaal naar voren.

Toch liep Walravens op een gegeven moment vast in haar zoektocht naar het juiste verhaal. “Anders was het boek tien jaar geleden al uitgekomen”, zegt ze. “Er waren namelijk drie versies van hoe vader en moeder Frank in 1942 met hun pleegkind zijn gevlucht.”

Vertellers aan het woord
Annemarie Walravens vertelt in het boek eerst het verhaal ín de oorlog en vervolgens over hoe het bij De Sterappel geplaatste beeld van Elly Frank tot stand kwam. “Want dat hoort er wel bij, als een twee-eenheid”, aldus Walravens. “Ik heb ook echt zitten worstelen met hoe ik het zou gaan doen. Dus ik heb de vertellers aan het woord gelaten. Ik heb Liesje Ikink, het pleegzusje van Elly, laten vertellen. En ik heb Judith laten vertellen.”

“Maar ook de pastoor, want die hield een dagboek bij. En dat is na de oorlog, in de zestiger jaren, ontdekt. Het stond in de boekenkast van de pastorie van de kerk waar de familie Frank ondergedoken zat. En de familie Ikink had wat krantenknipsels van rond 2000 van dat dagboek. Daarmee kon ik het verhaal van hun onderduik boven de kerk reconstrueren.”

Joodse moeder
De plek waar de familie Frank ondergedoken zat is er nog én werd door de auteur van het boek bezocht. “Dat doet je tóch wel wat”, vertelt Annemarie Walravens, dochter van een Joodse moeder. “Zij heeft als kind ook ondergedoken gezeten. Mijn vader is niet Joods, maar kwam als 21-jarige in het verzet. Hij heeft moeten vluchten en huis en haard achtergelaten. Ze hebben de hele boel bij hem in de fik gestoken. Mijn beide ouders hadden ook een oorlogstrauma.”

Annemarie Walravens’ moeder heeft altijd gezwegen over haar Joods zijn. Annemarie kwam er zelf per ongeluk achter toen ze twaalf was. “En ik was daar apetrots op, zéker in die tijd, toen Israël groeide een bloeide”, vertelt ze. “Ik heb daar een paar vakantiemaanden rondgezworven, maar ik hoorde daar niet thuis. Ik ben toch maar weer naar Nederland gegaan om in het onderwijs verder te gaan.”

Herdenking op 4 mei
Bij het beeld van Elly bij openbare basisschool De Sterappel in Lienden werd een paar jaar achtereen op 4 mei een herdenking gehouden. Toen Annemarie Walravens van school wisselde, raakte die herdenking in het slop.
‘Wij mochten er niet zijn - Elly en Liesje in de waanzin van de oorlog’, met achterin een verklarende woordenlijst, wordt op vrijdag 14 april ‘s middags ten doop gehouden op openbare basisschool De Sterappel.

Het in zwart-wit geïllustreerde boek telt 68 pagina’s, heeft een harde kaft, verschijnt op 18 april en kost 12,50 euro. Het is onder meer te koop bij Primera in Lienden, waar Walravens het boek op 22 april tussen 10.00 en 17.00 uur desgewenst signeert, en bij Boekhandel Arentsen in Tiel. Op 6 mei is er ook bij de Bruna in Rhenen een signeersessie.

Info: annemarie@walravens.ws