Rehabilitatie voor Giessenburgse topambtenaar in oorlogstijd

GIESSENBURG • Als kind was Kees Tukker trots op zijn rijke oudoom Jan Groen Tukker uit Giessenburg. Als volwassene was hij vooral gefascineerd door deze man. Hij schreef een boek over hem: 'De voedselcommissaris'.

Aanvankelijk was Tukker, journalist en schrijver uit Culemborg, helemaal niet van plan een boek over Groen te schrijven. Wel deed hij al lange tijd onderzoek naar de oudoom die in de Tweede Wereldoorlog als topambtenaar gevaarlijk dubbelspel speelde. 

Beschuldigingen
Na de oorlog volgden beschuldigingen. Groen zou hebben geheuld met de vijand. Was dat waar, vroeg Tukker zich af. Hij dook in archieven, las boeken, sprak met mensen die zijn oudoom nog gekend hadden. De informatie voegde hij bij zijn eigen herinneringen.

Mercedes
Tukker vertelt: "Af en toe kwam Groen bij onze boerderij in Giessen-Oudekerk voorgereden in zijn Mercedes met chauffeur. Dan mocht ik meerijden en voelde verhulde trots. Hij nam me mee naar de kruidenier waar ik dure chocolade van hem kreeg. Ik voelde ook schaamte. Dat is de cultuur van de Alblasserwaard denk ik: je moet niet teveel opvallen. Maar Groen was daar niet mee bezig."

Carrière
Waarom vond Tukker zijn oudoom zo fascinerend? "Zijn twee broers gingen hun hele leven gebukt onder zware depressies, die steeds terugkeerden. Ik heb me altijd afgevraagd: waarom hij dan niet? Hoe kan het zijn dat hij een mooie carrière heeft gehad, terwijl de anderen zich gedwongen voelden boer te worden?"

"Ik denk omdat hij als enige zijn eigen levensweg bepaald heeft. Mede door zijn astma, wat hem ongeschikt maakte voor een leven als boer, heeft hij gelegenheid gekregen zijn eigen leven op te bouwen. Hij mocht studeren. Dat heeft hem denk ik een gevoel van vrijheid gegeven, terwijl zijn broers altijd in het harnas van het boerenleven hebben gezeten."

Vrijheid
Uiteindelijk waren het anderen die Tukker stimuleerden een boek over Groen te schrijven. Hij is blij dat hij dit heeft gedaan. "Door het schrijven van het boek heb ik dieper inzicht gekregen in zijn motieven en drijfveren en bevestiging gevonden van wat ik al dacht: je moet kinderen vrijheid geven om hun mogelijkheden te ontdekken. Stuur ze weg. Als ze dan terugkomen, is dat veel beter dan dat je hen dwingt te blijven en aan jouw verwachtingen te voldoen." 

Hij herkent de vrijheidsdrang van Groen. "Ik denk dat hij in mijn jeugd al een identificatiefiguur was, want ik wilde ook weg uit de Alblasserwaard."

Collaborateur
In het boek beschrijft Tukker hoe Groen in de oorlog duizenden onderduikers aan eten hielp, maar tegelijkertijd soms de nazi's nodig had. In de ogen van sommigen was hij een held, anderen gaven hem na de oorlog aan als collaborateur. 

Sukkel
Begrijpt Tukker de keuzes die Groen in de oorlog maakte? "Ik heb één keer hardop gezegd: sukkel. Dat was toen ik de kaart zag waarmee hij zich heeft aangemeld voor de Nederlands-Duitse Kultuurgemeenschap in Arnhem, de NDK. Na de oorlog stond die op de lijst van verboden organisaties. Maar toen ik die kaart vond, kende ik de achtergrond nog onvoldoende."

"Groen dreigde uit zijn positie gesmeten te worden. Voor het geld hoefde hij niet aan te blijven; hij had inkomsten genoeg. Maar hij wilde niet dat er een NSB'er op zijn plek zou komen. Hij schrijft ergens: 'Om de Beauftragte in een wat gunstiger stemming te mijnen opzicht te brengen, heb ik de uitnodiging aanvaard om naar de operette van de NDK te gaan.' Toch blijf ik er een beetje een gemengd gevoel over houden. Had hij dat moeten doen?" 

Dreigbrieven
Er waren overigens diverse NSB'ers die Groen niet vertrouwden. "Ik heb ook dreigbrieven van de NSB aan zijn adres gevonden. Iemand schreef hem: 'Er er is al een plekje voor U in het concentratiekamp gereserveerd'."

Puzzel
Hoeveel vrijheid heeft Tukker zichzelf veroorloofd bij het beschrijven van gedachten en gevoelens van Groen? "Je hebt een paar aanknopingspunten. Je wilt de puzzel leggen en hebt lang niet alle stukjes. Toch leg je hem, dat probeer je zo verantwoord mogelijk te doen. Misschien heb ik in de niet-feitelijke stukjes iets meer ruimte genomen."

Voedselbonnen
Als de schrijver zijn oudoom nog zou kunnen spreken, zou hij vragen: "Wat wist je nou precies? Plaatselijke bureauhouders moesten in hun rayon met boeren bespreken hoeveel ze gingen produceren en hoeveel zaaigoed ze kregen. Een boer was niet vrij om te produceren wat hij wilde. Groen moest in Den Haag opgave doen van wat er geproduceerd zou worden en van wat er uiteindelijk geproduceerd was. Wilden mensen zonder voedselbonnen kunnen eten, dan moest daar buitenom geproduceerd worden."

"Ik zou Groen willen vragen: had je een herenafspraak met die bureauhouders of wist je tot in detail wat er gebeurde? Hij wist van valse handtekeningen, dat er eten ging naar Engelse militairen. Maar zijn primaire ambitie is volgens mij geweest: die hele organisatie vrij houden van NSB'ers. Daar is hij vrijwel in geslaagd. Dat kon hij alleen maar doen omdat hij van de hoogste nazi-vertegenwoordiger in de provincie steeds het voordeel van de twijfel wist te krijgen."

Aan de Giessen
Zoals Groen uiteindelijk terugkwam naar de Alblasserwaard, waar hij aan de Giessen een prachtig huis liet bouwen - 'De Gave Gulden', aan de Slingelandseweg – zo blijft ook Tukker toch steeds terugkomen naar de waard. "Mooi zijn vooral de dingen die niet veranderen: de polder, de kerktorens, de Giessen, het waterstelsel zoals je dat ziet als je de Molentocht rijdt." 

Lezing
Op donderdag 17 januari 2019 geeft Kees Tukker in De Til in Giessenburg een lezing over zijn boek, met medewerking van Miek-Kado Boek Kadoshop. Hij zal ook signeren. Verder is tot en met 1 maart in het Airborne Museum Hartenstein in Oosterbeek de tentoonstelling 'Het Netwerk' te zien, waarin ook aandacht wordt besteed aan de rol die Jan Groen Tukker speelde in de voedselvoorziening.