Licht en zon voor Zaltbommelse wallen

(dit interview is aangeleverd door Gemeente Zaltbommel)

ZALTBOMMEL • Wat hem betreft mag de nadruk nog wat meer komen liggen op de subtiele afwisseling tussen open en besloten. Jan van Minnebruggen kijkt vooruit en denkt vooruit. De landschapsarchitect van het Zeeuwse bureau Bosch Slabbers aardt in het Bommelse stadspark. Als bijna geen ander ziet hij voor zich hoe het rijke erfgoed er over tien jaar kan uitzien. Als partijen elkaar maar blijven vinden.

Het was min of meer toeval dat de geboren Belg in Zaltbommel belandde. De gemeente kwam uit bij de Zeeuwse landschapsarchitecten om in kaart te brengen hoe de Middeleeuwse stadswallen eraan toe waren. In Zaltbommel hadden ze tot dan geen besef van het unieke karakter van de verdedigingsstructuur om de oude binnenstad.

Kippenvel

Eenmaal ter plekke viel Jan van Minnebruggen van de ene verbazing in de andere. Zijn vaststelling zorgde in ieder geval bij hem voor kippenvel: Zaltbommel heeft een verdedigingsstructuur om de historische kern die nog vrijwel helemaal intact is. Geen andere plaats in Nederland heeft een zo rijke erfenis. De in de gevaarlijke en donkere Middeleeuwen opgeworpen zeven zogenoemde bolwerken rond de oude kern zijn er nog allemaal. Compleet met stadsmuur, binnengracht, buitengracht, waterpartijen, paden en schootsvelden. Uniek voor Nederland.

De vaststelling van de Zeeuwse architect bracht het besef over het bijzondere bezit in Zaltbommel in een stroomversnelling. Want 'hebben' is mooi, maar er goed voor zorgen, dat is andere koek. Zaltbommel ging in nauw overleg met Bosch Slabbers voortvarend en zorgvuldig aan de slag. Al snel was duidelijk dat de bolwerken konden rekenen op subsidies uit meerdere hoeken. Natuurlijk, een goed plan moet er wel komen. Historisch onderbouwd en met visie voor de toekomst.

Verwantschap

Maar sinds het eerste bezoek in 2014 van de landschapsarchitecten vallen de stukjes in elkaar. Niet in de laatste plaats door de gevoelde verwantschap met de Zaltbommelse 'landschapskunstenaar' François de Virieu. Hij was het die in 1834 de opdracht kreeg van het stadsbestuur om de bolwerken rond de stad om te vormen tot een park in traditionele Engelse stijl. Dat wil zeggen: doorkijkjes, verrassende wendingen, bochtjes, slingerende paadjes, bomen en heesters in combinatie met grondbedekkers, waterpartijen.

De Virieu ging voortvarend aan de slag, aanvankelijk wat afgeremd door de plaatselijke bestuurders. 'Laat eerst maar eens zien wat je kunt en wat je ideeën zijn op een van de zeven bolwerken', aldus de opdracht. En zo gebeurde het, het Oranjebolwerk diende als een soort proef. Een test waar De Virieu voor slaagde; in de archieven zijn bestellijsten aangetroffen voor allerhande beplanting voor de overige bolwerken. In 1834 en de jaren daarna creëerde de Zaltbommelse landschapsarchitect een inspirerend park.

Bijna twee eeuwen

Het is het gedreven werk uit de negentiende eeuw van De Virieu dat heden velen inspireert. Het duurde bijna twee eeuwen maar nu is er een breed besef dat het park weer de status van weleer moet krijgen. De vorm zoals het ooit was bedoeld. Want eerlijk gezegd: daar is niet veel meer van over. Of beter: die vorm is er nog wel degelijk maar dramatisch overwoekerd door begroeiing die vele en vele tientallen jaren ongestoord haar gang kon gaan.

Weinig valt er nog te zien van de oorspronkelijke structuren. Wie bijvoorbeeld over de Zaltbommelse Virieusingel rijdt, kan alleen maar vermoeden dat achter het bijna verstikkende groen een klassieke muziektent uit het begin van de twintigste eeuw schuilt. En ook de zo kenmerkende puntvormen van de bolwerken zijn zorgvuldig verborgen achter stammen, takken, bladeren die zo lang ongestoord hun gang konden gaan. Maar of ook deze structuren vanaf de Bommelse Singels straks weer te zien zijn, dat is nog de vraag. De uitwerking van het plan staat nog in de kinderschoenen.

Subtiel en moeilijk

En hier ligt volgens Jan van Minnebruggen - en inmiddels vele anderen - een even subtiele als moeilijke opdracht. Want het zo dicht begroeide Zaltbommelse stadspark is al jaren een collectief en gewaardeerd bezit van de Zaltbommelaren. En het ogenschijnlijk rigoureus kappen van het oude opschot zal niet iedereen meteen op juiste waarde kunnen schatten. "Maar toch is dat nodig", zo vertelt Jan van Minnebruggen. "Transparantie en het binnenlaten van licht zijn een eerste voorwaarde. Om verschillende redenen. De oorspronkelijke beplantingen moeten weer een kans krijgen en dat kan alleen als de bodem op passende plaatsen voldoende licht krijgt. Daarnaast is er nu weliswaar een park, maar eentonig, niet zoals het is bedoeld door De Virieu. Amper transparantie, amper verrassende wendingen, amper speels slingerende paadjes die na een bocht een totaal andere aanblik opleveren."

"Ja, daarom mogen er voor mij op het Oranjebolwerk - het eerste bolwerk waar we in navolging van De Virieu mee aan de slag zijn gegaan - nog best een enkele bomen verdwijnen. We moeten in de lange termijn denken. Openheid en transparantie afgewisseld met besloten delen zijn dan essentieel. Daar zit een belangrijk deel van de beleving van een stadspark als dit. Onze doelstelling is het terug zichtbaar en 'beleefbaar' maken van de park-kwaliteiten uit het ontwerp van De Virieu in de Engelse landschapsstijl. Geen hokjes en hoekjes, maar grote vlakken. Het nu zo massaal aanwezige fluitenkruid zullen we op de opengemaakte plaatsen terugdringen. Niet alles, natuurlijk niet. Het is een onderdeel van het park, sinds mensenheugenis. Maar in grote vlakken afwisselen met bodembedekkers, stinzenplanten die in het vroege voorjaar grote veelkleurige vlakken laten zien, die ruimte en openheid benadrukken."

Vastberaden

Een jaar of tien. Zo lang zal het restaureren van de zeven bolwerken gaan duren. Een ambitieus plan. Maar Zaltbommel en haar bondgenoten zijn vastberaden. Het is een unieke erfenis waar je zuinig op moet zijn. Met als kernwoorden: transparantie en beleving. Transparantie vanwege de oorspronkelijke opzet van stadsgenoot De Virieu en beleving omwille van de dienstbaarheid aan de huidige bevolking. Want een park is er om op waarde te schatten, er goed voor te zorgen, de oorspronkelijkheid in stand houden, maar ook om ervan te genieten. Zaltbommel wil van het stadspark een collectief bezit maken waarop iedereen trots kan zijn en wat meer dan de moeite waar is om ook aan de buitenstaander te etaleren.